Znajdujesz się w: Strona główna > Pracownicy > Profile pracowników > dr Mateusz Karolak > Inkluzja i zatrudnienie migrantów powrotnych - wynik projektu
Poniższa podstrona prezentuje podstawowe założenia i wyniki projektu badawczego pt. "Integracja i zatrudnienie migrantów powrotnych. Studium przypadku migrantów powrotnych z Wielkiej Brytanii do Polski." realizowanego w ramach badań doktorskich, które od 10.2016 do 10.2017 możliwe były dzięki finansowanemu przez Narodowe Centrum Nauki stypendium na przygotowanie rozprawy doktorskiej „Return migrants inclusion and employment: the case of return migration from the UK to Poland.” Nr umowy: UMO-2016/20/T/HS6/00479.
Wstęp
Podstawowym celem prezentowanej rozprawy doktorskiej było zrozumienie oraz analiza doświadczeń na rynku pracy poakcesyjnych migrantów wracających z Wielkiej Brytanii do Polski. Usytuowane na styku socjologii pracy oraz socjologii migracji badania osadzone zostały w toczących się w literaturze dyskusjach na temat zachodzących we współczesnych społeczeństwach zmian wzorców zatrudnienia (uelastycznienie i prekaryzacja pracy), migracji (wzrost znaczenia płynnej migracji) oraz charakteru podmiotowości (indywidualizacja).
Kontekst oraz stan dotychczasowych badań
Wraz z poszerzeniem Unii Europejskiej w 2004 roku obywatele nowo przyjętych państw stopniowo zyskiwali możliwość osiedlania się oraz swobodnego podejmowania pracy we wszystkich państwach Unii. Szacuje się, że tylko w ciągu 5 lat od momentu wstąpienia do Unii Europejskiej z Polski wyemigrowało ok. 2 milionów osób (GUS 2013), a pod koniec 2016 roku liczba emigrantów z Polski przekroczyła 2,5 miliona (GUS 2017). Pomimo długiej tradycji emigracji z Polski, znaczna część poakcesyjnych wyjazdów przybrała nową formę zarówno pod względem kierunków geograficznym jak i wzorów migracji (Grabowska-Lusińska 2012). Obok obserwowanych od początku lat 90. wzorów migracji osiedleńczej oraz wahadłowej (Grabowska-Lusińska i Okólski, 2009), w obrębie wspólnoty europejskiej badacze wyodrębnili nowy typ migracji określony jako „płynna migracja” (Engbersen, Snel i De Boom, 2010). Charakteryzuje się ona większym zindywidualizowaniem, brakiem zapośredniczenia w instytucjach, czy to państwa czy prywatnych agencji pracy, i wreszcie tymczasowością oraz większą skłonnością migrantów do niedefinitywnych powrotów do kraju swojego pochodzenia.
Znamiennym przykładem powyższych zmian jest przypadek emigracji z Polski do Wielkiej Brytanii, gdzie liczba Polaków wzrosła ponad 30-krotnie z 22 tysięcy w 2002 roku do 690 tysięcy w 2007 (GUS 2015) osiągając pod koniec 2016 roku według różnych szacunków między 788 tys. (GUS 2017) a milionem osób (Office for National Statisitics 2017). Pomimo problemów z dokładnym mierzeniem ruchów ludności wewnątrz Unii Europejskiej, szacuje się, że w ciągu 10 lat od momentu wstąpienia Polski do Unii co najmniej 587 000 krótko- i długoterminowych migrantów zarobkowych wróciło z Wielkiej Brytanii do Polski (Karolak 2016), co prowadzi do szeregu pytań na temat ich poemigracyjnych doświadczeń na rynku pracy.
Istniejące teoretyczne ujęcia migracji powrotnych nie wskazują jednak na jednoznaczną rolę jaką odgrywa doświadczenie emigracji w kształtowaniu karier zawodowych po powrocie do kraju pochodzenia (King 2000). Z jednej strony podkreślana jest pozytywna rola kapitału ludzkiego, który nabywany jest podczas pracy za granicą (por. Williams i Baláž 2008), z drugiej - badacze wskazują na zjawisko utraty przez migrantów części umiejętności, które wynika z pracy poniżej kwalifikacji (tzw. brain waste), niezgodnej z wykształceniem, często w niestabilnym (wtórnym) segmencie rynku pracy (Brzozowski 2008). Badania empiryczne z różnych państw (np. Ilahi 1999; Zhao 2002) wskazują, że podczas gdy niektórzy migranci są w stanie skutecznie wykorzystać zgromadzone podczas emigracji zasoby (zarówno te materialne, jak i niematerialne) i utrzymać lub poprawić swoją pozycję na rynku pracy po powrocie, czy też otworzyć dobrze prosperującą firmę; inni mają problemy ze znalezieniem satysfakcjonującego ich zatrudnienia. Sytuacja na rynku pracy poakcesyjnych migrantów powrotnych do Polski jest równie zawiła (Iglicka 2010). Pomimo licznych przypadków udanego powrotu na rynek pracy, wśród migrantów powrotnych odnotowana została m.in. silna tendencja do jednoczesnego zwiększenia poziomu bezrobocia (Anacka i Fihel 2013) oraz udziału osób samozatrudnionych (Bieńkowska, Ulasiński i Szymańska 2010). Niewiele wiadomo jednak o jakości zatrudnienia migrantów powrotnych oraz biograficznych i strukturalnych mechanizmach prowadzących do wykluczania lub marginalizowania części migrantów powrotnych na rynku pracy. Między innymi tę lukę miały na celu wypełnić przeprowadzone przeze mnie badania.
Pytania badawcze:
W rozprawie doktorskiej postawiono następujące podstawowe pytania badawcze:
- Jakie są biograficzne i społeczne konteksty emigracji Polaków do Wielkiej Brytanii oraz późniejszych migracji powrotnych?
- Jak przebiegają ścieżki karier zawodowych polskich emigrantów podczas pobytu w Wielkiej Brytanii?
- Jaka jest sytuacja migrantów powrotnych na rynku pracy w Polsce? Jak migranci powrotni rozumieją inkluzję na rynku pracy i jak zmienia się to w czasie? W jakich okolicznościach doświadczenie migracji zarobkowej ułatwia po powrocie integrację na rynku pracy, a w jakich ją utrudnia?
- Jak migranci powrotni radzą sobie z potencjalnymi trudnościami na rynku pracy? Jaki wpływ na ewentualne przemiany społeczno-gospodarcze w kraju powrotu wywiera złożona relacja między sprawczością migrantów a strukturalnymi ograniczeniami i możliwościami.
Ramy teoretyczne:
Badania zostały osadzone w teoretycznych ramach krytycznego realizmu zakładającego emergentną, złożoną i stratyfikacyjną naturę rzeczywistości, w której specyficzne dla danego historyczno-geograficznego kontekstu konfiguracja i wzajemne oddziaływanie sił przyczynowych (strukturalnych, kulturowych oraz podmiotowych) prowadzą do zaistnienia obserwowalnych zjawisk społecznych (Bhaskar 1997, Archer 2007). Krytyczny realizm traktowany był przede wszystkim jako meta-teoria (Bakewell, 2010), która choć oferowała zestaw założeń i pojęć opisujących strukturę oraz funkcjonowanie społecznej rzeczywistości, nie była traktowana jako teoria przedmiotowa pozwalająca na rozwiązanie konkretnych empirycznych problemów i wyciąganie hipotez. Wybór krytycznego realizmu był również odpowiedzią na dwa istotne problemy pojawiające się z punktu widzenia socjologii w badaniach nad współczesnymi migracjami. Po pierwsze, nowe formy migracji wymagają nowych ram teoretycznych. Jak zauważa Izabela Grabowska-Lusińska (2010) “O ile w odniesieniu do remigracji lat 90. uzasadnione i możliwe było badanie motywacji powrotu (…), czy też wpływu remigracji osób wysoko wykształconych na przemiany ustrojowe w Polsce, o tyle poakcesyjna mobilność, z uwagi na swoją płynność (Engbersen et al., 2010), wymyka się jasnym kryteriom i socjologicznym narzędziom badania”. Po drugie, teorie migracji, z których często wyprowadzane są teorie migracji powrotnych (Cassarino, 2004), ignorują zazwyczaj kluczową dla socjologii kwestię relacji między sprawstwem migrantów a strukturami w obrębie których przychodzi im działać (Bakewell 2010). Analiza podstawowych teorii migracji wykazała, że choć rzucają one światło na różne aspekty ludzkiej mobilności, opierają się one na redukcji istotnych dla przebiegu całego procesu czynników z poziomu mikro i makro (Iosifides 2011).
Jednym z kluczowych dla rozprawy elementów krytycznego realizmu było założenie o emergencji form społecznych. Zgodnie z nim, wzajemne oddziaływanie lub połączenie jednostek skutkuje powstaniem nowych form społecznych, charakteryzujących się nieredukowalnymi do sumy poszczególnych elementów właściwościami, które mogą zwrotnie i przyczynowo wpływać na stanowiące je elementy (Iosifides, 2011). W świecie społecznym oznacza to, że struktura społeczna nie jest wyłącznie sumą działania jednostek, ale stanowi nową jakość i jest mechanizmem generatywnym, który warunkuje, lecz nie determinuje, działania aktorów społecznych (Archer 2007). Mechanizmem, który pośredniczy pomiędzy strukturą a sprawstwem jest emergentna cecha jednostki - refleksyjność. Definiowana jako „regularne aktualizowanie (excercising) zdolności mentalnej, podzielanej przez wszystkich normalnych ludzi, do postrzegania się w relacji do ich (społecznych) kontekstów i vice versa” (Archer 2007:4 tłum za Mrozowicki 2012) odbywa się za pomocą wewnętrznej konwersacji (Archer, 2013). Refleksyjność została potraktowana jako przejaw pracy biograficznej (Schütze 2007; Strauss i Corbin 1998), która wiąże się z rewizją tożsamości i przepracowaniem przez podmiot jego dotychczasowej biografii w kontekście zewnętrznych uwarunkowań.
Dodatkowo, odpowiadając na część krytycznych głosów, które zarzucają teorii Margaret Archer, z jednej strony przypisywanie jednostkom zbytniego woluntaryzmu, z drugiej niesatysfakcjonujący sposób konceptualizacji zasobów, podjąłem próbę integracji części koncepcji Pierre’a Bourdieu z ontologią społeczną Archer. Dzięki odwołaniu do teorii kapitałów (ekonomicznego, kulturowego i społecznego) w międzynarodowej przestrzeni społecznej możliwe stało się przeanalizowanie zasobów migrantów powrotnych, a przez to ich pozycji społecznej. Podejście to potraktowałem jako jeden ze sposobów (obok teorii wielosegmentowego rynku pracy) na uwypuklenie różnic obecnych pomiędzy formalnie zintegrowanymi (tj. pracującymi w kraju) po powrocie migrantami. Po drugie, odwołałem się do koncepcji refleksyjnego habitusu. Miała ona na celu uznanie roli ucieleśnionych dyspozycji, które wstępnie warunkują (pre-condition), lecz nie determinują działania jednostek, pozostawiając im tym samym ograniczoną, ale wolną, wolę (Elder Vass 2007)
Metodologia:
Brak jednoznacznych wyników dotychczasowych badań, a także charakter postawionych pytań badawczych stały się podstawą wyboru pogłębionych metod jakościowych dla celów empirycznej analizy doświadczeń zawodowych migrantów powrotnych. Badania osadzone zostały w meta-teoretycznych ramach krytycznego realizmu (Archer 2007, Turku & Mrozowicki 2013), co pozwoliło na konceptualizację i opis relacji między strukturą a sprawstwem migrantów.
Aby uchwycić złożone mechanizmy procesu migracji powrotnej, zdecydowałem się na wybór biograficznych wywiadów narracyjnych jako podstawowej metody zbierania danych. Badania biograficzne posiadają sporą tradycję w analizie zjawisk migracyjnych (por. Kaźmierska, Piotrowski i Waniek, 2011; Waniek, 2012; White, 2014; Znaniecki i William, 1976), jednak o ich wyborze zdecydowała nie tradycja, a trzy inne czynniki. Po pierwsze, wywiady biograficzne umożliwiły poznanie znaczeń oraz motywacji, które migranci powrotni nadawali swoim działaniom. Innymi słowy, umożliwiły rekonstrukcję istotnej dla zrozumienia refleksyjności aktora „pracy biograficznej” oraz przeżywanego przez niego świata (Mrozowicki, Turk i Domecka, 2013). Po drugie, dzięki nim możliwe stało się odtworzenie obiektywnego przebiegu ścieżki migracyjnej, kariery zawodowej oraz mobilności społecznej rozmówcy (Hugh i Peiperl, 2007). Było to szczególnie ważne w badaniach nad sytuacją zawodową na rynku pracy migrantów powrotnych, ponieważ pozwoliło zestawić subiektywną interpretację wydarzeń z ich faktycznym przebiegiem. Po trzecie, z perspektywy krytycznego realizmu, biograficzne wywiady narracyjne umożliwiły prześledzenie relacji między czynnikami strukturalnymi, kulturowymi oraz sprawstwem, w specyficznych dla danych osób kontekstach geograficzno-historycznych. Dzięki temu wywiady biograficzne okazały się „wyjątkowo użytecznym sposobem na zrozumienie i przyczynowe wyjaśnienie złożonej współzależności między posiadającymi sens działaniami [aktorów] a strukturalnym/kulturowym kontekstem” (Iosifides i Sporton, 2009:103).
Próba badawcza
W trakcie badań przeanalizowałem 32 przypadki historii migrantów powrotnych, które zebrałem podczas 31 biograficznych wywiadów narracyjnych (jeden wywiad został przeprowadzony z parą). Dwunastu spośród moich rozmówców należało do grupy ponownych emigrantów (double return migrants), która, pomijając nieliczne wyjątki (White 2014), była dotychczas ignorowana w badaniach migracji powrotnych. Rozmówcy charakteryzowali się następującymi cechami społeczno-demograficznymi: wiek 21 do 50 lat (największa grupa - 17 osób - w wieku 25-30 lat, 5 osób poniżej 25 lat, pozostałe 10 osób miało ponad 30 lat); płeć: 16 mężczyzn i 16 kobiet; wykształcenie: 17 osób z tytułem magistra, 6 osób po studiach licencjackich, 6 osób ukończyło szkołę średnią, 3 osoby miały wykształcenie podstawowe.
Dobór próby przebiegał następująco: początkowo, dzięki szeroko rozesłanym wiadomościom e-mail, wpisom na forach internetowych, a także osobistym kontaktom i zapytaniom, stworzyłem wstępną bazę kontaktów do osób, które spełniały podstawowe kryteria uczestnictwa w badaniu (tj. posiadały polskie obywatelstwo, były pełnoletnie, przebywały na Dolnym Śląsku przez co najmniej pół roku oraz miały co najmniej roczne doświadczenie pracy w Wielkiej Brytanii). Istniejącą bazę kontaktów poszerzałem korzystając z wymienionych wcześniejszych metod oraz docierając metodą kuli śniegowej do osób poleconych przez dotychczasowych rozmówców. Jednocześnie, zgodnie z metodologią teorii ugruntowanej, już po pierwszych przeprowadzonych wywiadach zacząłem analizę zgormadzonego materiału. Do nasycenia wyłaniających się w toku analizy kategorii dążyłem za pomocą teoretycznego doboru próby (spośród nieustannie rozwijanej bazy kontaktów), co siłą rzeczy wiązało się z też z przeprowadzeniem wywiadów z osobami o podobnych do siebie cechach społeczno-demograficznych, ale i poszukiwaniem osób o cechach odmiennych. Podczas ostatniego etapu badań kontynuowałem próbkowanie teoretyczne korzystając z bazy wywiadów biograficznych przeprowadzonych na potrzeby projektu PREWORK.
Analiza danych:
Zebrane dane analizowane zostały za pomocą procedur metodologii teorii ugruntowanej, przystosowanych do założeń krytycznego realizmu, a także wybranych elementów analizy biograficznej zaproponowanej przez Fritza Schütze (2007). Metodologia teorii ugruntowanej poprzez wielokrotną abstrakcję i porównywanie wyłaniającej się teorii z zarówno już zgromadzonymi jak i nowymi danymi pozwoliła na ugruntowanie teoretycznych kategorii w zebranych danych, zgodnie z logiką wnioskowania abdukcyjnego. Należy zaznaczyć, że krytyczno-realistyczne rozumienie teorii wymagało uzgodnienia z dwoma głównymi nurtami obecnymi w metodologii teorii ugruntowanej tj. obiektywistycznym (Glaser i Strauss 2009) oraz konstruktywistycznym (Charmaz 2009). W moich badaniach teorię rozumiałem jako proponowane przez badacza wyjaśnienie mechanizmów generatywnych warunkujących zaistnienie badanego zjawiska.
Podczas analizowania wywiadów biograficznych wykorzystałem procedury takie jak: kodowanie otwarte, następnie kodowanie selektywne powiązane z teoretycznym doborem próby. Całemu procesowi towarzyszyło pisanie teoretycznych not, które w dalszej kolejności wykorzystane zostały w procesie opisywania mechanizmów generatywnych prowadzących do problemów migrantów powrotnych na rynku pracy. Kodowanie przeprowadzono za pomocą porządkującego proces analizy danych oprogramowania NVivo 10. Istotne w całym procesie analizy danych było również uznanie „teoretycznej wrażliwości badacza”. Zdaniem Barney’a Glasera (1992) opiera się ona na „wiedzy socjologicznej badacza, [jego] przygotowaniu i umiejętnościach konceptualnego rozumienia danych przedmiotowych”. W przypadku prezentowanych badań teoretyczne uwrażliwienie polegało na przyjęciu przeze mnie meta-teoretycznych ram krytycznego realizmu i założenia o zapośredniczonej przez ludzką refleksyjność relacji między strukturą a sprawstwem. Oprócz tego funkcje uwrażliwienia teoretycznego odegrał również przeprowadzony przeze mnie przegląd literatury dotyczący migracji, migracji powrotnej do Polski oraz teorii integracji i wykluczenia na rynku pracy.
Wyniki badań i struktura pracy
Pierwsza część rozprawy składa się z pięciu rozdziałów, które prezentują kontekst teoretyczny badań, dane zastane oraz metodologię. Pierwszy rozdział przedstawia historyczną i teoretyczną ewolucję relacji między pracą, migracją i kapitalizmem. Rozdział ten ujawnia fundamentalną ambiwalencję między mobilnością będącą przejawem wolności, sprawczości i oporu a mobilnością jako zinternalizowanym i zinstytucjonalizowanym przymusem. W rozdziale drugim dogłębnej analizie poddano kwestię konceptualizacji w badaniach nad migracjami, i szerzej badaniach socjologicznych, relacji między strukturalnymi ograniczeniami a sprawstwem aktorów społecznych. W rezultacie zaproponowano integrację krytycznego realizmu z nieortodoksyjną interpretacją pojęcia habitusu jako sposób na przekroczenie teoretycznego impasu. Trzeci rozdział rozprawy zajmuje się przede wszystkim konsekwencjami uelastycznienia i deregulacji zatrudnienia oraz wynikającymi z nich aporii obecnych w naukowym dyskursie o integracji i wykluczeniu na rynku pracy. Rozdział wskazuje na zakorzenienie dominujących dyskursów integracji w durkheimowskim utożsamieniu pracy wyłącznie z pracą zarobkową. Zwraca on również uwagę na fakt, że dyskurs wykluczenia usuwa z pola widzenia perspektywę klasową i podważa rozbieżne, a czasem nawet sprzeczne interesy różnych grup. W celu przekroczenia przynajmniej niektórych z wymienionych ograniczeń zaproponowano sięgnięcie do socjologicznego pojęcia kariery i prześledzenie ścieżek kariery migrantów powrotnych, analizując sekwencję ich pozycji na wielosegmentowym rynku pracy. Rozdział czwarty to przegląd literatury oraz podstawowych danych ilościowych dotyczących polskiej migracji. Rozpoczynając od krótkiej historii emigracji oraz powrotów, rozdział ten koncentruje się na poakcesyjnej emigracji do Wielkiej Brytanii oraz późniejszych powrotach do Polski. Kolejny rozdział dotyczy metodologii oraz przebiegu właściwych badań. Oprócz opisu technik zbierania i analizy danych oraz doboru próby, w tej części pracy znajduje się również refleksja nad społeczną pozycją badacza.
W drugiej części rozprawy koncentruję się na prezentacji wyników własnych badań empirycznych. Część ta składa się z czterech rozdziałów oraz zakończenia. Proces migracji oraz powrotu analizuję w sposób chronologiczny, ze zwróceniem szczególnej uwagi na biograficzną i zawodową sytuację migrantów, jej zmiany w czasie oraz ostateczne mechanizmy generatywne prowadzące do podjęcia decyzji o powrocie do Polski.
Rozdział szósty opisuje biograficzne i społeczne konteksty decyzji o emigracji z Polski. Pokazuje on, że oprócz biograficznych schematów działania wiele decyzji migracyjnych wpisuje się w inne zidentyfikowane przez Fritza Schütze (2007) struktury procesowe, tj. instytucjonalne wzory działania oraz biograficzne trajektorie cierpienia. Analiza zebranych narracji pokazała, że w kontekście znikających instytucjonalnych, ekonomicznych i społecznych ograniczeń migracji zarobkowych i związanego z tym powstania rozległej społeczności polskiej w Wielkiej Brytanii, biograficzne ścieżki emigrantów wykraczają poza prostą dychotomię, w której każdy akt migracji traktowany jest jako czysty przejaw sprawstwa jednostki, podczas gdy trajektoria cierpienia ewentualnie może pojawić się dopiero za granicą.
Obserwacja ta po części kwestionuje częste w badaniach migracyjnych przeświadczenie, że każda migracja jest koniecznie przejawem autonomii jednostki i znakiem aktywnego planowania przyszłości. Co więcej, w rozdziale tym rozróżniono migracje zorientowane na pracę zarobkową oraz migracje, w których praca odgrywa drugorzędną rolę. W konsekwencji zidentyfikowano sześć następujących logik leżących u podstaw decyzji o emigracji tj. związane bezpośrednio z pracą: logika kariery, logika zobowiązania, logika tonięcia oraz niezwiązane z pracą logika lepszego życia, logika eksploracji i logika ucieczki. Ponadto w rozdziale tym wynikające z danych kategorie takie jak „nic do stracenia”, „potrzeba niezależności” czy „socjalizacja do migracji” zostały omówione jako istotne dla zrozumienia pierwszego etapu migracji i jego konsekwencji.
Podstawowym przedmiotem analizy siódmego rozdziału rozprawy była wewnątrzgeneracyjna ruchliwość zawodowa emigrantów, oceniana ze względu na poziom kwalifikacji wymagany do podjęcia danej pracy. W toku analizy karier narratorów wyodrębniono cztery podstawowe typy ścieżek zagranicznych karier. 1) stabilny rodzaj kariery zawodowej charakteryzujący się stałą pozycją w określonym segmencie rynku pracy zarówno przed, jak i w trakcie migracji. 2) kariera typu degradacja odnosi się do sytuacji, w której pomimo posiadania wymagającej wysokich kwalifikacji pracy w Polsce, migrant trafił do peryferyjnego segmentu rynku pracy i pozostał tam do końca trwania pobytu za granicą. 3) kariera U-kształtna charakteryzuje się podobnym do kariery typu degradacji początkiem (tj. pracą wymagająca wysokich kwalifikacji w Polsce i degradacją zawodową zaraz po wyjeździe za granicę), różni ją jednak końcowe doświadczenie awansu zawodowego, osiąganego przede wszystkim dzięki kapitałowi kulturowemu akumulowanemu stopniowo najpierw w Polsce (w zinstytucjonalizowanej formie studiów wyższych), a następnie za granicą w jego niezinstytucjonalizowanej formie (znajomość języka) 4) kariera typu awans odnosi się do sytuacji, w której emigrant pierwszą – zazwyczaj prekaryjną - pracę podejmuje za granicą, inwestując jednocześnie w zdobycie kapitału kulturowego (najczęściej w postaci dyplomu brytyjskiej szkoły wyższej), który w ostateczności pozwala mu zyskać zatrudnienie w pierwotnym segmencie zagranicznego rynku pracy.
Następnie w rozdziale ósmym omówiono biograficzne logiki migracji powrotnej, a także znaczenia, jakie osoby powracające przypisują mobilności. Podobnie jak logiki emigracji, również decyzja o migracji powrotnej sytuowała się w różnych biograficznych strukturach procesowych, w tym w kontekście biograficznej metamorfozy. Powrót jako biograficzny schemat działania wiązał się m.in. z realizacją pierwotnie założonego celu migracji, szansą na awans zawodowy, chęcią otwarcia własnej firmy, czy rozpoczęciem studiów wyższych. Powrót jako instytucjonalny schemat działania to z kolei odwrócona eksploracja i traktowanie powrotu jako swoistego testu życia w Polsce. Co więcej, o ile dla wielu młodych rozmówców migracja do Wielkiej Brytanii była istotnym elementem dorastania i poszukiwania niezależności, o tyle powrót do Polski był przez nich traktowany jako szansa na ustabilizowanie pozycji społecznej i osiągnięcie pełni dorosłości, rozumianej przez nich jako wejście w stały związek, kupno mieszkania (na kredyt) czy znalezienie prestiżowej pracy. Część powrotów do Polski postrzegana była jako konieczna forma ucieczki przed potencjałem biograficznej trajektorii cierpienia. Zazwyczaj dochodziło do nich w kontekście rozpadu związku, ale też problemów zdrowotnych, prawnych czy poczucia obcości. Co ciekawe, spośród rozmówców tylko jedna osoba wróciła w kontekście problemów zawodowych. Ostatnią zidentyfikowaną logiką powrotu był powrót w kontekście biograficznej metamorfozy. W tym przypadku pobyt za granicą wiązał się przedefiniowaniem przez migranta hierarchii podstawowych wartości i akceptację doświadczanych na rynku pracy w Polsce strukturalnych ograniczeń, w zamian za możliwość realizacji odkrytych lub docenionych za granicą wartości.
Ostatni, dziewiąty, rozdział rozprawy koncentruje się na sytuacji migrantów na rynku pracy po powrocie do Polski. W tej części wyjaśniono cztery typy przejścia między brytyjskim a polskim rynkiem pracy. Wyróżniono następujące przejścia: 1) płynne, które wiąże się z realizacją zakładanego przed powrotem planu zawodowego; 2) kłopotliwe, które oznacza, że migrant powrotny w prawdzie znalazł zatrudnienie, ale zarówno jego treść jak i warunki nie odpowiadają wcześniejszym oczekiwaniom migranta; 3) nieudane, kończące się bezrobociem lub ponowną emigracją, pomimo chęci pracy w Polsce; 4) odroczone, które oznacza czasową rezygnację z aktywności ekonomicznej po powrocie, aby zrealizować inne cele (najczęściej studia wyższe, ale też macierzyństwo).
W dalszej części rozdziału analizowane jest m.in. zjawisko redefinicji przez migrantów powrotnych normalności w sferze pracy. Doświadczenie pracy za granicą przyczyniło się do nieustannego porównywania przez migrantów pracy „tam” i „tu” i zaowocowało po powrocie wzrostem niezadowolenia ze stosunkowo niskich i często nieregularnych zarobków, a także ze sposobu odnoszenia się przełożonych do podwładnych, atmosfery i komunikacji między pracownikami oraz niemożliwości utrzymania równowagi między życiem zawodowym i osobistym. Niezadowolenie to zostało potraktowane jako potencjalne społeczne przekazy migracyjne, które mogą przyczynić się do szerszych przemian społeczno-ekonomicznych. Aktualizacja owych przekazów zależy jednak od współkształtowanych przez strukturalne uwarunkowania, a obieranych przez migrantów powrotnych strategii radzenia sobie z napięciami wynikającymi z niemożliwości zrealizowania przez nich „nowej normalności”. Konkluzja tej części rozprawy wskazywała na to, że pomimo sporego potencjału przemian w sferze pracy możliwych do zainicjowania przez migrantów powrotnych, jego aktualizacja jest mało prawdopodobna ze względu na to, że narratorzy w obliczu problemów uciekali się przede wszystkim do zindywidualizowanych strategii. Podstawowymi strategiami radzenia sobie z problemami na rynku pracy po powrocie okazały się ponowna emigracja, adaptacja, aktywizm oraz przedsiębiorczość.
Wnioski
Przeprowadzone przeze mnie badania wykazały przede wszystkim złożoność i heterogeniczność doświadczeń migrantów powrotnych. Część migrantów powrotnych skutecznie akumulowała i zarządzała rozmaitymi zasobami przed, w tracie oraz po migracji, doświadczając w konsekwencji podniesienia, lub przynajmniej reprodukcji, swojej pozycji społecznej po powrocie. Po odrzuceniu sztywnego utożsamiania integracji na rynku pracy z zatrudnieniem i wykorzystaniu koncepcji wielosegmentowego rynku pracy okazało się jednak, że choć osoby powracające zwykle znajdowały zatrudnienie - a więc formalnie można je było postrzegać jako zintegrowane na rynku pracy - to jakość ich zatrudnienia równie często odbiegała od ich oczekiwań i kwalifikacji. Część migrantów trafiała do peryferyjnego segmentu rynku pracy i nie widziała szans na poprawę swojej sytuacji. Poczucie „permanentnej tymczasowości” podczas pobytu za granicą i "pułapka doświadczenia" po powrocie zostały uznane za istotne mechanizmy przyczyniające się do dezintegracji migrantów powrotnych. Istotne w tej kwestii okazały się również czynniki strukturalne, które skutecznie utrudniały powracającym osobom uzyskania pożądanej pracy. Należy jednak zauważyć, że ograniczenia strukturalne nie dotyczyły osób powracających jako takich, ale raczej pewnych grup społeczno-demograficznych, do których należały (czasami jednocześnie) osoby powracające, czy to osoby młode, kobiety, czy też mieszkańcy małych miejscowości. Tym samym, jednym z podstawowych wniosków wynikających z przeprowadzonych badań, jest to, że w kontekście instytucjonalizacji migracji (tj. częstego postrzegania jej jako instytucjonalnego wzoru działania) oraz jej biograficznej banalizacji, warto potraktować migrację nie jako bezpośrednią przyczynę określonej pozycji na rynku pracy, co raczej jeden z elementów złożonego mechanizmu generatywnego, w którym migracja działa niczym katalizator lub inhibitor konkretnych trajektorii biograficznych. Te ostatnie, z kolei, są pochodną m.in. klasy, płci, wieku, wykształcenia, ale także sprawczości migranta i strukturalnych ograniczeń, w których przyszło mu działać.