Znajdujesz się w: Strona główna > Instytut > Aktualności > Grant wewnętrzny dla dr hab. Joanny Wardzały
Projekt dr hab. Joanny Wardzały „Wykluczenie finansowe osób młodych w perspektywie konsumpcji kompensacyjnej w okresie pandemii COVID-19” uzyskał finansowanie w ramach programu Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza – realizacja zadania pt. Konkursowe finansowanie badań wstępnych (granty wewnętrzne UWr). Gratulujemy!
W 1987 roku artykułem Ronald Fabera, Thomas O’Guinn i Raymond Krych pt. „Compulsive Consumption” rozpoczęli rozważania nad naturą i uwarunkowaniami zaburzeń związanych z kupowaniem i konsumpcją. Z jednej strony problematyką tą zaczęli interesować się psychologowie i psychiatrzy, dopatrujący się w tego typu zaburzeniach znamion uzależnienia behawioralnego lub utraty kontroli nad impulsami. Z drugiej strony socjologowie oraz badacze konsumpcji skupili się nad rozpoznaniem społecznych uwarunkowań tych zaburzeń, traktując je jako nieracjonalne formy zachowań konsumenckich.
Jak wynika z danych Krajowego Rejestru Długów, 15-krotnie wzrosło zadłużenie Polaków w wieku 18-25 lat widniejących na liście dłużników między 2013 r. a końcem I półrocza 2020 r. (wzrost z 42,8 mln zł do 642,5 mln zł). W tym samym czasie łączne zadłużenie Polaków od 18-ego roku życia zwiększyło się 3,5 krotnie (wzrost z 13,7 mld zł do 47,7 mld zł). W grupie wiekowej 18-25 lat nastąpił również największy procentowy przyrost liczby nierzetelnych dłużników, bo aż o 402% między 2013 r. a I półroczem 2020 r. W pozostałych grupach wiekowych ten wzrost wynosił między 19 % a 43%.
Z licznych badań i analiz wynika, że młodzi ludzie, których dotyczą kłopoty finansowe, albo już je mają, powiększają swoje zaległości w znacznie szybszym tempie, niż starsze pokolenia. Do najważniejszych problemów finansowych młodych ludzi należą: brak oszczędności, brak edukacji finansowej, życie „ponad stan” a ostatnio także pandemia. Często wskazywane są również alimenty (jako zobowiązanie). Osoby młode na ogół osiągają niższe zarobki, a ich zatrudnienie jest niestabilne, co znacząco utrudnia dostęp do kredytów, zwłaszcza hipotecznych. Problem ten może się nasilać w szczególności w obrębie większych aglomeracji miejskich, z wyższymi cenami mieszkań. Nadmierne zadłużenie i jego wzrost stanowią poważny problem dla jednostki, jak również dla wierzyciela, szczególnie wówczas, gdy występuje ono w dłuższej perspektywie czasowej. Ponadto zadłużenie może stać się problemem społecznym, gdy w końcowym efekcie społeczeństwo musi udźwignąć konsekwencje tego zadłużenia.
Jaki zatem związek ma konsumpcja kompensacyjna z zadłużeniem młodych osób? Tym bardziej w okresie pandemii Covid-19, kiedy wiele ludzi, a w szczególności tych będący na początku kariery zawodowej, traci pracę i środki do życia?
Zakup kompensacyjny może pełnić np. funkcję ucieczki kupującego od stresu zawodowego czy prywatnych rozczarowań. Wówczas dane dobro nie jest kupowane ze względu na jego wartość użytkową (lub nie głównie z tego powodu), lecz ze względu na zaspokojenie, które kupującemu dostarcza akt zakupu przy jednoczesnym oczekiwaniu, że to zaspokojenie pozwoli na zniwelowanie frustracji, która powstała przez nierozwiązany problem.”[1]
Kompensacyjne kupowanie, nie tylko dla młodych ludzi, będzie problematyczne wówczas, gdy staje się dominującym źródłem poczucia własnej wartości i potwierdzania tej wartości, a jednocześnie zastępuje pod tym względem inne działania podejmowane w społecznym kontekście, które zwykle prowadzą do oceny wartości własnego „ja” poprzez osoby trzecie.
Różnicę między konsumpcją racjonalną, kompensacyjną i kompulsywną można wyjaśnić także na podstawie koncepcji Jana Szczepańskiego, wyróżniającego potrzeby rzeczywiste, otoczkowe i pozorne. Potrzebami rzeczywistymi są te, które wynikają z faktycznego stanu braku czegoś. W przypadku potrzeb otoczkowych nad potrzebami rzeczywistymi górują otoczki, tj. cele dodatkowe, które konsument chce osiągnąć, zaspokajając potrzeby rzeczywiste. Potrzeby pozorne pozbawione są elementów rzeczywistych i składają się wyłącznie z otoczek[2].
Celem badań jakościowych w postaci zogniskowanych wywiadów grupowych (FGI) wśród młodych mieszkańców Wrocławia (18-26 lat) jest sprawdzenie współistnienia lub nasilenia się współwystępowania obu tych zjawisk (postępującego zadłużenia młodych ludzi oraz konsumpcji kompensacyjnej) w obliczu postępującego kryzysu gospodarczego ze względu m.in. na pandemię.
Autorka zamierza wykazać, że racjonalność oparta na przekonaniu, że „należy oszczędzać w trudnych czasach” ustępuje miejsca działaniu opartym na zasadzie „coś mi się od życia należy” szczególnie wśród młodych osób. Dodatkowym czynnikiem, który może zachęcać do irracjonalnego „pocieszania się poprzez wydawanie” jest śmiertelność w okresie pandemii. I choć źródła medyczne wskazują, że głównie dotyczy ona osób starszych, to jednak media wciąż donoszą o nowych przypadkach zgonów w różnych grupach wiekowych.
Ponadto spodziewane analizy stanowią kontynuację wcześniejszych badań autorki nad wiedzą, opiniami i oczekiwania młodego pokolenia wobec konsumpcji, prowadzoną w ramach monografii przedstawionej w ramach procedury habilitacyjnej.
Zaplanowano również, w oparciu o zagadnienia, które będą wynikały z wywiadów grupowych, dalsze ich pogłębienie w ramach analiz ilościowych, także w ramach innych aglomeracji. Takie badania autorka planuje przeprowadzić, jeśli pozytywnie zostaną rozpatrzone starania w ramach konkursu OPUS 24, który przeprowadza cyklicznie Narodowe Centrum Nauki.
[1] Elmar Lange, "Konsumpcja kompensacyjna, zakupoholizm oraz zadłużenie dzieci i młodzieży". Roczniki Nauk Społecznych 4:115-130.
[2] Jan Szczepański , Konsumpcja a rozwój człowieka: wstęp do antropologicznej teorii konsumpcji, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1981.